Adaptogeny - skąd tak duże zainteresowanie nie tylko wśród sportowców?

Przez: Mateusz - Kategorie SUPLEMENTACJA

Obserwuje się obecnie, że wielu miłośników zdrowego stylu życia i najrozmaitszych form aktywności fizycznej regularnie korzysta z suplementacji preparatami ziołowymi, które zawierają standaryzowane wyciągi z roślin o właściwościach adaptogennych. Coraz powszechniej dziś używany termin adaptogeny oznacza naturalne związki lub ekstrakty roślinne, które przyczyniają się do zwiększenia niespecyficznej odporności organizmu na bodźce stresogenne w wyniku polepszenia jego zdolności do przystosowania się i przetrwania w tak wymagających warunkach. Adaptogeny to grupa preparatów ziołowych, które stosowane są najczęściej w celu poprawy samopoczucia psychofizycznego, koncentracji i odporności na zmęczenie oraz zapobiegania, jak również łagodzenia zaburzeń wywołanych chronicznym stresem, w tym nieprawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, hormonalnego i immunologicznego. Jak bowiem wykazano, rośliny o działaniu adaptogennym mogą stymulować zarówno system odpornościowy organizmu, jak i przebieg procesów metabolicznych, łagodząc tym samym negatywne fizjologiczne skutki długotrwałego stresu oraz przywracając równowagę biologiczną ustroju i zdrowie organizmu.

Jaki jest główny mechanizm działania adaptogenów?

  • Aktywacja wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych szlaków sygnalizacyjnych oraz systemów obronnych organizmu (m.in. układu neurohormonalnego i odpornościowego), które są zaangażowane w proces adaptacji i reakcję na czynniki stresowe.

  • Stymulacja wytwarzania hormonów i niektórych neuroprzekaźników, takich jak: CRH (hormon kortykotropowy), GnRH (hormon uwalniający gonadotropiny), kortyzol, urokortyna, melatonina, neuropeptyd Y, białko szoku cieplnego Hsp70), które odgrywają kluczową rolę w regulacji metabolizmu i zachowaniu homeostazy ustroju.

Jakie właściwości biologiczne mogą wykazywać poszczególne adaptogeny?

  • Immunostymulujące (wspierające pracę układu odpornościowego),

  • Antyoksydacyjne,

  • Przeciwzapalne,

  • Przeciwstarzeniowe,

  • Przeciwnowotworowe,

  • Przeciwstresowe,

  • Przeciwlękowe,

  • Przeciwdepresyjne,

  • Przeciwzmęczeniowe,

  • Poprawiające funkcje poznawcze,

  • Kardioprotekcyjne,

  • Pobudzające krążenie krwi,

  • Regulujące stężenie lipidów we krwi,

  • Poprawiające funkcje śródbłonka naczyniowego,

  • Zmniejszające poziom glukozy w surowicy,

  • Obniżające ciśnienie tętnicze krwi,

  • Neuroprotekcyjne,

  • Wspomagające funkcjonowanie układu nerwowego i hormonalnego,

  • Poprawiające płodność,

  • Zwiększające libido (pragnienie seksualne),

  • Zwiększające możliwości wysiłkowe.

Które adaptogeny cieszą się obecnie największym zainteresowaniem?

  • Ashwagandha (Withania somnifera L.),

  • Żeń-szeń prawdziwy (Panax ginseng C.A. Meyer),

  • Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus),

  • Żeń-szeń malezyjski (Eurycoma Longifolia),

  • Różeniec górski (Rhodiola rosea L.),

  • Cytryniec chiński (Schisandra chinensis),

  • Gotu kola (Centella asiatica L.),

  • Maczużnik chiński (Cordyceps sinensis),

  • Bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri L.),

  • Kudzu (Pueraria lobata),

  • Bazylia święta (Ocimum sanctum L., Holy Basil),

  • Męczennica cielista (Passiflora incarnata L.),

  • Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba L.),

  • Maca (Lepidium meyenii),

  • Traganek błoniasty (Astragalus membranaceus),

  • Wierzba biała (Salix alba L.),

  • Mirt zwyczajny (Myrtus communis L.),

  • Szafran (Crocus sativus L.),

  • Arnika górska (Arnica montana L.),

  • Buzdyganek naziemny (Tribulus terrestris),

  • Hupercyna A.

Jakie bioaktywne substancje są potencjalnie odpowiedzialne za wszechstronne działanie prozdrowotne adaptogenów?

  • Związki o tetracyklicznym szkielecie węglowym, takie jak terpenoidy, ginsenozydy, sitoindozydy, kukurbitacyny i witanolidy,

  • Strukturalne analogi katecholamin lub tyrozyny, tj. lignany (schizandryna B znajdująca się w ekstrakcie z cytryńca chińskiego czy eleuterozyd E obecny w żeń-szeniu syberyjskim), pochodne fenylopropanu (rozawina z różeńca górskiego i syringina z żeń-szenia syberyjskiego) oraz pochodne fenyloetanu (tyrozol i salidrozyd obecne w różeńcu górskim),

  • strukturalne analogi rezolwin, mianowicie oksylipiny (utlenione pochodne wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które mogą wykazywać właściwości prozapalne, bądź przeciwzapalne),

  • Flawonoidy,

  • Aminokwasy,

  • Polisacharydy,

  • Olejki eteryczne,

  • Kumaryny.


Potencjalny efekt działania wybranych adaptogenów w organizmie człowieka

Roślina adaptogenna

Wpływ na ogólną kondycję zdrowotną organizmu

Różeniec górski

↑ Funkcjonowania układu pokarmowego,

↑ Pracy układu sercowo-naczyniowego,

↑ Funkcji seksualnych i libido,

↓ Stresu i lęku,

↑ Działania układu nerwowego,

↑ Stężenia neurotransmiterów: noradrenaliny, serotoniny, dopaminy i acetylocholiny,

↑ Uważności, skupienia uwagi, pamięci i zdolności intelektualnych,

↓ Stanu zapalnego,

↓ Potencjalnego ryzyka rozwoju raka pęcherza moczowego.

Ashwagandha

↑ Stresu i lęku,

↑ Męskich funkcji reprodukcyjnych,

↑ Zdolności kognitywnych,

↓ Objawów depresji,

↓ Procesu zapalnego,

↓ Potencjalnego ryzyka wystąpienia niektórych nowotworów (np. piersi, jajnika, prostaty, jelita grubego, płuca).

Żeń-szeń (różne gatunki)

↑ Funkcji poznawczych,

↑ Odporności,

↑ Sprawności seksualnej,

↑ Procesu trawienia,

↓ Stresu psychicznego,

↓ Stanu zapalnego,

↓ Stresu oksydacyjnego.

Maczużnik chiński

↑ Odporności,

↑ Funkcji seksualnych,

↓ Stresu,

↓ Stężenia cholesterolu we krwi,

↑ Czynności nerek u pacjentów z przewlekłą nefropatią alloprzeszczepu,

↑ Regulacji ciśnienia tętniczego krwi,

↑ Rozszerzania naczyń krwionośnych,

↑ Produkcji tlenku azotu,

↑ Wymiany tlenu przez barierę kapilarną.

Miłorząb dwuklapowy

↑ Krążenia krwi, w szczególności krążenia mózgowego,

↓ Objawów choroby Alzheimera,

↑ Pamięci,

↓ Migreny i bólów głowy,

↓ Symptomów choroby Parkinsona,

↑ Zdolności poznawczych, zwłaszcza u osób w podeszłym wieku z objawami demencji.

Traganek błoniasty

↑ Odporności,

↓ Procesu zapalnego.

Maca

↑ Płodności,

↓ Zmęczenia.

Arnika górska

↓ Ryzyka rozwoju zdarzeń sercowo-naczyniowych,

↑ Leczenia chorób zapalnych i zakaźnych,

↑ Odporności.

Buzdyganek naziemny

↓ Ciśnienia tętniczego krwi,

↓ Stężenia cholesterolu całkowitego we krwi,

↑ Libido,

↑ Czynności prostaty,

↑ Funkcjonowania układu moczowego,

↑ Pracy układu sercowo-naczyniowego.

Bakopa drobnolistna

↑ Funkcji poznawczych,

↓ Stresu oksydacyjnego.

Gotu kola

↑ Czujności i koncentracji,

↑ Pamięci roboczej,

↑ Funkcji wykonawczych,

↑ Samopoczucia psychicznego,

↓ Poczucia nerwowości i gniewu.

Cytryniec chiński

↑ Aktywności enzymów antyoksydacyjnych,

↑ Zdolności kognitywnych,

↑ Parametrów behawioralnych,

↑ Funkcjonowania mózgu,

↑ Składu mikrobioty jelitowej,

↓ Stresu oksydacyjnego.

Bazylia święta

↑ Odporności,

↑ Profilu lipidowego krwi,

↑ Funkcji poznawczych,

↓ Stresu psychicznego,

↓ Ciśnienia tętniczego krwi,

↓ Stężenia glukozy w surowicy.

Kudzu

↑ Kontroli glikemii u pacjentów z cukrzycą typu 2,

↑ Aktywności estrogenowej,

↑ Objawów u kobiet w wieku pomenopauzalnym,

↓ Stresu oksydacyjnego,

↓ Nadużywania alkoholu,

↓ Stężenia lipoprotein frakcji LDL we krwi.

Męczennica cielista

↓ Symptomów zaburzenia lękowego uogólnionego.

Hupercyna A

↑ Funkcji poznawczych,

↑ Jakości życia u pacjentów z depresją,

↓ Objawów choroby Alzheimera,

↓ Symptomów negatywnych schizofrenii.

Legenda:

↑ - poprawa lub wzrost,

↓ - zmniejszenie.




Prawdopodobne oddziaływanie adaptogenów na organizm osób zaangażowanych w wysiłek fizyczny

Roślina adaptogenna

Wpływ na sprawność fizyczną organizmu

Różeniec górski

↑ Odporności na zmęczenie mięśniowe,

↑ Wydajności,

↑ Czasu do wyczerpania o 3% na ergometrze rowerowym.

Ashwagandha

↑ Wydolności tlenowej,

↑ Siły i masy mięśniowej.

Żeń-szeń (różne gatunki)

↑ Wydolności tlenowej,

↑ Funkcji krążeniowo-oddechowych,

↓ Powysiłkowego stężenia mleczanów we krwi,

↑ Wydajności fizycznej,

↑ Siły mięśniowej.

Maczużnik chiński

↑ Wydolności tlenowej,

↑ Odporności na zmęczenie mięśniowe,

↑ Wytwarzania kwasu mlekowego, zmienności rytmu serca (HRV) i ciśnienia tętniczego krwi podczas maksymalnej próby wysiłkowej u osób prowadzących siedzący tryb życia,

↑ Odpowiedzi sercowo-naczyniowej u zdrowych biegaczy.

Miłorząb dwuklapowy

↑ Wydajności ćwiczeń,

↑ Mikrokrążenia w obrębie tkanki mięśniowej,

↑ Wytrzymałości mięśni,

↑ VO2max i czasu do wyczerpania u zdrowych młodych osób.

Traganek błoniasty

↑ Wydolności aerobowej u biegaczy.

Wierzba biała

↑ Wspomagania leczenia schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego i stawów (urazy, stany zapalne).

Mirt zwyczajny

↑ Wydolności beztlenowej u średnio wytrenowanych osób,

↑ Białka i żelaza w surowicy krwi.

Szafran

↓ Stężeń dehydrogenazy mleczanowej (LDH), czynnika martwicy nowotworu alfa (TNF-α) i kinazy kreatynowej (CK) u kobiet prowadzących siedzący tryb życia po jednej sesji intensywnych ćwiczeń siłowych.

↑ Aktywności enzymów antyoksydacyjnych: dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) i katalazy (CAT) w osoczu nasienia i ↓ uszkodzenia DNA plemników u młodych, zdrowych kolarzy.

Arnika górska

↓ Bólu mięśniowego i uszkodzenia komórek po zakończeniu biegu długodystansowego u biegaczy maratońskich,

↑ Siły mięśni u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego,

↓ Dolegliwości bólowych.

Buzdyganek naziemny

↑ Wydzielania testosteronu u zdrowych mężczyzn,

↑ Uwalniania hormonu luteinizującego (LH),

↑ Masy mięśniowej,

↓ Stanu zapalnego,

↓ Oksydacyjnego uszkodzenia mięśni,

↑ Funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego.

Legenda:

↑ - poprawa lub wzrost,

↓ - zmniejszenie.

Czy adaptogeny są bezpieczne?

Choć zazwyczaj w społeczeństwie pokutuje przekonanie, że stosowanie preparatów ziołowych nie niesie za sobą ryzyka wystąpienia objawów związanych z działaniami niepożądanymi substancji bioaktywnych zawartych w niniejszych produktach, to jednak obszerna fachowa literatura wyraźnie sugeruje, iż należy zachować szczególną ostrożność i wybierać wyłącznie sprawdzone preparaty uznanych producentów oraz ściśle przestrzegać ich dawkowania. Jak się bowiem okazuje, niektóre adaptogeny (np. Ashwagandha, Bacopa monnieri, Gotu Kola, Tribulus Terrestris) zwłaszcza w formie preparatów wieloskładnikowych mogą w określonych sytuacjach (np. długotrwała nadmierna podaż lub możliwe zanieczyszczenie produktu) powodować uszkodzenie wątroby, począwszy od bezobjawowego podwyższenia aktywności enzymów wątrobowych (AspAT, AlAT) po marskość i nadciśnienie wrotne. Ponadto, suplementy diety zawierające wyciągi z żeń-szenia, różeńca górskiego oraz miłorzębu dwuklapowego obarczone są istotnym ryzykiem interakcji farmakokinetycznych i farmakodynamicznych z lekami psychotropowymi, dlatego każda decyzja o włączeniu takiego preparatu powinna być uprzednio skonsultowana z lekarzem prowadzącym. Mając zatem na uwadze niniejsze dane, niewątpliwie zasadne jest zachowanie dużej dozy ostrożności w szczególności u dzieci, kobiet ciężarnych i karmiących piersią oraz osób starszych i pacjentów z chorobami przewlekłymi, którzy przyjmują szereg rozmaitych leków.

Kluczowe punkty do zapamiętania:

  • Adaptogeny to substancje pochodzenia roślinnego, które odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu prawidłowego procesu adaptacji poprzez wspomaganie naturalnej odporności organizmu na czynniki stresowe, które mogą mieć charakter fizyczny, chemiczny, biologiczny oraz psychologiczny.

  • Rośliny o właściwościach adaptogennych cechują się potencjalnie szerokim spektrum działania w organizmie człowieka i mogą przyczyniać się między innymi do poprawy funkcji poznawczych, seksualnych i reprodukcyjnych, stymulacji odporności, obniżenia poziomu lęku i stresu mentalnego, redukcji stanu zapalnego oraz stresu oksydacyjnego, jak również regulacji ciśnienia tętniczego krwi, gospodarki węglowodanowej oraz lipidowej organizmu.

  • W szczególności warto odnotować, że najświeższe doniesienia naukowe wskazują, iż doustna suplementacja ashwagandhą w dawce od 300 do 1000 mg na dobę przez okres od 2 do 12 tygodni może przyczyniać się do poprawy wydolności tlenowej, mierzonej za pomocą wartości maksymalnego poboru tlenu (VO2max) zarówno u sportowców zawodowych (m.in. hokeistów oraz kolarzy), jak i zdrowych dorosłych osób.

  • Rośliny o właściwościach adaptogennych nie są uniwersalnym remedium na wszelakie dolegliwości zdrowotne czy zupełne pozbycie się objawów chronicznego stresu, niemniej jednak przyjmowane w określonych sytuacjach (np. długotrwałe połączenie intensywnego wysiłku intelektualnego i fizycznego, wycieńczający okres przygotowywania do zawodów, bądź wspomaganie leczenia wybranych chorób psychicznych lub neurodegeneracyjnych pod kontrolą lekarza) i w odpowiednich dawkach mogą stanowić użyteczne narzędzie wspierające funkcjonowanie organizmu.


Piśmiennictwo:

  1. Panossian A.: Understanding adaptogenic activity: specificity of the pharmacological action of adaptogens and other phytochemicals. Ann N Y Acad Sci. 2017 Aug;1401(1):49-64.

  2. Liao L.Y., He Y.F., Li L., et al.: A preliminary review of studies on adaptogens: comparison of their bioactivity in TCM with that of ginseng-like herbs used worldwide. Chin Med. 2018; 13: 57.

  3. Panossian A.G., Efferth T., Shikov A.N., et al.: Evolution of the adaptogenic concept from traditional use to medical systems: Pharmacology of stress‐ and aging‐related diseases. Med Res Rev. 2020 Oct 25. doi: 10.1002/med.21743.

  4. Gerontakos S.E., Casteleijn D., Shikov A.N., et al.: A Critical Review to Identify the Domains Used to Measure the Effect and Outcome of Adaptogenic Herbal Medicines. Yale J Biol Med. 2020 Jun; 93(2): 327–346.

  5. Panossian A.G.: Adaptogens in mental and behavioral disorders. Psychiatr Clin North Am. 2013 Mar;36(1):49-64.

  6. Sukumaran N.P., Amalraj A., Gopi S.: Neuropharmacological and cognitive effects of Bacopa monnieri (L.) Wettst - A review on its mechanistic aspects. Complement Ther Med. 2019 Jun;44:68-82.

  7. Puttarak P., Dilokthornsakul P., Saokaew S., et al.: Effects of Centella asiatica (L.) Urb. on cognitive function and mood related outcomes: A Systematic Review and Meta-analysis. Sci Rep. 2017; 7: 10646.

  8. Nowak A., Zakłos-Szyda M., Błasiak J., et al.: Potential of Schisandra chinensis (Turcz.) Baill. in Human Health and Nutrition: A Review of Current Knowledge and Therapeutic Perspectives. Nutrients. 2019 Feb; 11(2): 333.

  9. Jamshidi N., Cohen M.M.: The Clinical Efficacy and Safety of Tulsi in Humans: A Systematic Review of the Literature. Evid Based Complement Alternat Med. 2017; 2017: 9217567.

  10. Yang L., Chen J., Lu H., et al.: Pueraria lobata for Diabetes Mellitus: Past, Present and Future. Am J Chin Med. 2019;47(7):1419-1444.

  11. Wang S., Zhang S., Wang S., et al.: A comprehensive review on Pueraria: Insights on its chemistry and medicinal value. Biomed Pharmacother. 2020 Nov;131:110734.

  12. da Fonseca L.R., Rodrigues R.A., Ramos A.S., et al.: Herbal Medicinal Products from Passiflora for Anxiety: An Unexploited Potential. ScientificWorldJournal. 2020; 2020: 6598434.

  13. Yang G., Wang Y., Tian J., et al.: Huperzine A for Alzheimer’s Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Clinical Trials. PLoS One. 2013; 8(9): e74916.

  14. Zheng W., Xiang Y.Q., Li X.B., et al.: Adjunctive huperzine A for cognitive deficits in schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. Hum Psychopharmacol. 2016 Jul;31(4):286-95.

  15. Zheng W., Xiang Y.Q., Ungvari G.S., et al.: Huperzine A for treatment of cognitive impairment in major depressive disorder: a systematic review of randomized controlled trials. Shanghai Arch Psychiatry. 2016 Apr 25;28(2):64-71.

  16. Pratte M.A., Nanavati K.B., Young V., et al.: An Alternative Treatment for Anxiety: A Systematic Review of Human Trial Results Reported for the Ayurvedic Herb Ashwagandha (Withania somnifera). J Altern Complement Med. 2014 Dec 1; 20(12): 901–908.

  17. Durg S., Shivaram S.B., Bavage S.: Withania somnifera (Indian ginseng) in male infertility: An evidence-based systematic review and meta-analysis. Phytomedicine. 2018 Nov 15;50:247-256.

  18. Dutta R., Khalil R., Green R., et al.: Withania Somnifera (Ashwagandha) and Withaferin A: Potential in Integrative Oncology. Int J Mol Sci. 2019 Nov; 20(21): 5310.

  19. Ng Q.X., Loke W., Foo N.X., et al.: A systematic review of the clinical use of Withania somnifera (Ashwagandha) to ameliorate cognitive dysfunction. Phytother Res. 2020 Mar;34(3):583-590.

  20. Gannon J.M., Brar J., Rai A., et al.: Effects of a standardized extract of Withania somnifera (Ashwagandha) on depression and anxiety symptoms in persons with schizophrenia participating in a randomized, placebo-controlled clinical trial. Ann Clin Psychiatry. 2019 May;31(2):123-129.

  21. Çakici N., van Beveren N.J.M., Judge-Hundal G., et al.: An update on the efficacy of anti-inflammatory agents for patients with schizophrenia: a meta-analysis. Psychol Med. 2019 Oct;49(14):2307-2319.

  22. Pu W.L., Zhang M.Y., Bai R.Y., et al.: Anti-inflammatory effects of Rhodiola rosea L.: A review. Biomed Pharmacother. 2020 Jan;121:109552.

  23. Li Y., Pham V., Bui M., et al.: Rhodiola rosea L.: an herb with anti-stress, anti-aging, and immunostimulating properties for cancer chemoprevention. Curr Pharmacol Rep. 2017 Dec; 3(6): 384–395.

  24. Jin T.Y., Rong P.Q., Liang H.Y., et al.: Clinical and Preclinical Systematic Review of Panax ginseng C. A. Mey and Its Compounds for Fatigue. Front Pharmacol. 2020; 11: 1031.

  25. Wankhede S., Langade D., Joshi K., et al.: Examining the effect of Withania somnifera supplementation on muscle strength and recovery: a randomized controlled trial. J Int Soc Sports Nutr. 2015 Nov 25;12:43.

  26. Pérez-Gómez J., Villafaina S., Adsuar J.C., et al.: Effects of Ashwagandha (Withania somnifera) on VO2max: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2020 Apr; 12(4): 1119.

  27. Sellami M., Slimeni O., Pokrywka A., et al.: Herbal medicine for sports: a review. J Int Soc Sports Nutr. 2018; 15: 14.

  28. Philips C.A., Ahamed R., Rajesh S., et al.: Comprehensive review of hepatotoxicity associated with traditional Indian Ayurvedic herbs. World J Hepatol. 2020 Sep 27; 12(9): 574–595.

  29. Woroń J., Siwek M.: Niepożądane efekty interakcji leków psychotropowych z produktami leczniczymi i suplementami diety zawierającymi wyciągi roślinne. Psychiatr. Pol. 2018, 92: 1–15.