Redukcja tkanki tłuszczowej a zanik miesiączki

Przez: Tadeusz - Kategorie DIETA
O tym, że źle dobrane zabiegi żywieniowe i treningowe ukierunkowane na redukcję tkanki tłuszczowej mogą negatywnie wpłynąć na zdrowie, mówi i pisze się wiele. Coraz częściej zwraca się przy tym uwagę na to, iż odchudzanie jest procesem mogącym w sposób wyraźny odcisnąć piętno na regulacji funkcji rozrodczych, doprowadzając m.in. do zaburzeń miesiączkowania. Co ciekawe, w powszechnym przekonaniu rzekomym czynnikiem żywieniowym odpowiadającym za powyższy skutek ma być… niskie spożycie tłuszczu. W rzeczywistości jednak brakuje przekonujących dowodów, które wskazywałyby, że to tłuszcz sam w sobie jest kluczowym składnikiem pokarmowym wpływającym na funkcje reprodukcyjne. Co zatem odpowiada za zanik miesiączki?

Dieta a przebieg cyklu menstruacyjnego

Osobom niewtajemniczonym powiązanie pomiędzy sposobem odżywiania a regulacją przebiegu cyklu menstruacyjnego może wydawać się co najwyżej swobodne i mało znaczące. W praktyce jednak sytuacja wygląda inaczej. Poziom odżywienia organizmu ma w materii regulacji funkcji rozrodczych niezwykle istotne znaczenie, a żywieniowe błędy mogą mieć nieporównywalnie większe znaczenie niż sam niski poziom tkanki tłuszczowej, czy też obciążający trening. Trzeba jednak wiedzieć, które czynniki żywieniowe pełnią szczególnie doniosłą rolę w tym zakresie, a które spełniają tylko rolę pomocniczą. W tym miejscu należy podkreślić, iż dowody naukowe wskazują jednoznacznie, że przebieg cyklu menstruacyjnego powiązany jest w sposób nierozerwalny z dostępnością energii, czyli mówiąc wprost: z kalorycznością diety. Co natomiast z tak często podnoszoną rolą pokarmowego tłuszczu? Cóż, na tę chwilę brakuje dowodów na to, iż tłuszcz pokarmowy sam w sobie jako taki spełnia w omawianym kontekście rolę większą niż węglowodany. Niskie jego spożycie może negatywnie wpływać na funkcje reprodukcyjne przede wszystkim wtedy, gdy doprowadza do obniżenia bilansu energetycznego.

Zanik menstruacji jako konsekwencja niskiej dostępności energii

Konsekwencją zbyt niskiej podaży energii, zwłaszcza w połączeniu z innymi czynnikami takimi jak wysoka aktywność fizyczna i niski poziom tłuszczu zapasowego (oraz niedobór snu), może być czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego, zwany także brakiem miesiączki typu funkcjonalnego lub po prostu FHA (functional hypothalamic amenorrhoea) [1;2]. Czy w istocie jest to zaburzenie i jaka jest jego etiologia?

Czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego oznacza brak miesiączek z powodu zahamowania funkcji osi podwzgórzowo-przysadkowo-jajnikowej bez towarzyszących nieprawidłowości budowy anatomicznej w obrębie ww., jak również przy wykluczeniu innej choroby organicznej [1]. Wyróżnia się trzy główne rodzaje czynnościowego braku miesiączki pochodzenia podwzgórzowego [1]:

- związany z nadmiernym stresem,

- związany z utratą masy ciała (a więc i niską dostępnością energii),

- związany z uprawianiem sportu (nadmiernym wysiłkiem fizycznym).


Niezależnie od tego, który z wymienionych powyżej czynników leży u podłoża FHA (a często dochodzi do ich sumowania), czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego cechuje się zahamowaniem pulsacyjnego wydzielania gonadoliberyny (GnRH) przez podwzgórze [3]. Gonadoliberyna jest neurohormonem wytwarzanym w podwzgórzu. GnRH wraz z krwią trafia do przysadki mózgowej, stymulując produkcję gonadotropin, czyli hormonów wpływających na funkcje gonad, czyli u kobiet – jajników. Warto uściślić, iż pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny pobudza wydzielanie zarówno LH, jak i FSH. Impulsy o wysokiej częstotliwości stymulują przysadkę do uwalniania pierwszego, a impulsy o niskiej częstotliwości do uwalniania drugiego z wymienionych hormonów. W wyniku niskiej dostępności energii dochodzi do spadku amplitudy wydzielania GnRH przez podwzgórze, zatem odbija się to głównie na sekrecji LH z przysadki, co dalej skutkuje szeregiem nieprawidłowości subklinicznych i następnie klinicznych w przebiegu cyklu menstruacyjnego (defekt fazy lutealnej, cykle bezowulacyjne, zanik miesiączki) [1;3].

FHA obejmuje nie tylko oś podwzgórze-przysadka-jajniki

W przypadku kobiet borykających się z FHA nierzadko notuje się także inne zaburzenia w regulacji produkcji hormonów. Należą do nich przede wszystkim [2;4;5]:

- nadmierna aktywność osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej, czemu towarzyszy wzrost poziomu kortykoliberyny, hormonu kortykotropowego, kortyzolu i endogennych związków opioidowych;

- obniżenie czynności osi podwzgórzowo-przysadkowo-tarczycowej, czemu towarzyszy obniżone lub prawidłowe stężenie TSH, zwiększony poziom odwrotnej trijodotyroniny (rT3), a także obniżony poziom wolnej trójjodotyroniny;

- obniżony poziom leptyny, który wynika przede wszystkim z niskiej dostępności energii z pokarmu i tkanki tłuszczowej.

FHA a hipoestrogenizm i spadek gęstości mineralnej kości

Czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego powiązany jest w sposób bezpośredni z niedostatecznym wytwarzaniem estrogenów [6]. Należy mieć na uwadze, że biologiczna rola estrogenów wykracza daleko poza wpływ na rozwój żeńskich cech płciowych i poza regulację funkcji reprodukcyjnych [2; 6], Niedobór może wywierać niekorzystny wpływ na szczytową masę kostną osiąganą przez kobiety – zwłaszcza młode. Dlatego zawsze brak miesiączki powinien stanowić powód do zasięgnięcia porady lekarskiej. Dieta, choć stanowić może ważny element terapii, ustalana jest po postawieniu diagnozy i pozytywnym jej zaopiniowaniu przez lekarza specjalistę. Modne dziś „leczenie na własną rękę” przy pomocy niesprawdzonych strategii (np. suplementacyjnych) i konsekwentne przedłużanie czasu, w którym organizm boryka się z niedoborem estrogenów, może z jednej strony utrudniać późniejszą terapię, a z drugiej – może być zabójcze dla aparatu ruchu. Ten fakt niestety często nie bywa brany pod uwagę.

Obniżony poziom estrogenów charakterystyczny dla FHA może prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak [2;6;7]:

- bezpłodność / problemy z zajściem w ciążę, zwiększone ryzyko poronienia lub porodu przedwczesnego,

- obniżenie nastroju / depresja,

- pogorszenie adaptacji wysiłkowej,

- nadciśnienie tętnicze krwi (T4 pośrednio wspiera wytwarzanie tlenku azotu),

- spadek libido,

- dyslipidemia/hiperlipidemia (przede wszystkim: zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL, może być to powiązane i ze spadkiem poziomu estrogenów, i ze spadkiem poziomu hormonów tarczycy, gdyż T3 wpływa dodatnio na wrażliwość receptorów dla LDL).

Kiedy podejrzewać należy FHA?

W rozpoznawaniu wspomnianego zaburzenia istotne są dane z wywiadu na temat występowania zaburzeń cykli menstruacyjnych. Najczęściej w przypadku FHA po okresie prawidłowego miesiączkowania dochodzi do stopniowego rozwoju zaburzeń jego rytmu [2;4;8]. U pacjentek w okresie wczesnego dojrzewania zasadniczą manifestacją FHA jest brak miesiączki.

Ważny jest też wywiad na temat diety, poziomu aktywności fizycznej, ewentualnego występowania kryzysów emocjonalnych czy sytuacji stresowych, a także stosowania środków dopingujących oraz uspokajających lub nasennych [8]. Nie każda pacjentka chce o tym rozmawiać, dlatego w niektórych przypadkach do postawienia rozpoznania FHA konieczna może być również konsultacja psychologiczna.

Prewencja i postępowanie zaradcze w przypadku FHA?

Prewencja FHA polega przede wszystkim na racjonalnym planowaniu redukcji masy ciała. Mianowicie unikanie bardzo restrykcyjnych energetycznie diet, uwzględnianie w planie żywieniowym odpowiedniego spożycia wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, ze szczególnym uwzględnieniem żelaza i wapnia, a także periodyzacja diety redukcyjnej tak, by deficyt energetyczny nie był w nieskończoność pogłębiany – to kluczowe czynniki profilaktyczne.

Leczenie przewlekłego braku jajeczkowania, zaburzeń cyklu miesiączkowego i wtórnego braku miesiączki wynikające z zaburzeń podwzgórzowych powinno być ukierunkowane na usunięcie pierwotnej przyczyny. Najczęściej normalizacja diety pod względem dostępności energii, kontrolowany przyrost masy ciała oraz ograniczenie wydatków energetycznych powiązanych z uprawianiem sportu i/lub zmniejszenie intensywności ćwiczeń, a także ograniczenie ekspozycji na działanie czynników generujących stres psychiczny prowadzą do powrotu miesiączek [8]. Niekiedy zaleca się terapię poznawczo-behawioralną w celu modyfikacji reakcji na stres. Stosowane też bywają środki hormonalne. Na szczęście w wielu przypadkach wystarczy wprowadzenie zmian w trybie życia, przede wszystkim w obrębie zwyczajów żywieniowych. Z racji tego, iż temat planowania diety w przypadku FHA jest dość obszerny, poświęcony zostanie mu osobny artykuł.


Podsumowanie

Wpływ sposobu odżywiania na przebieg cyklu menstruacyjnego jest bezsprzeczny i powinien być brany przez uwagę zarówno przez specjalistów zajmujących się planowaniem żywienia, jak i przez odchudzające się panie. Zaniedbania w materii żywieniowej lub też nieprawidłowe dobieranie strategii mogą odcisnąć swoje piętno na regulacji funkcji reprodukcyjnych. Wychodzenie z istniejącego i ugruntowanego czasowo problemu wymaga nie tylko wysokiej dostępności energii w diecie, ale także akceptacji towarzyszących temu konsekwencji takich jak przyrost masy ciała.


Bibliografia

[1]. Gordon C. Clinical practice. Functional hypothalamic amenorrhea. N Engl J Med. 2010 Jul 22;363(4):365-71.

[2]. Meczekalski B, i wsp. Functional hypothalamic amenorrhea: current view on neuroendocrine aberrations. Gynecol Endocrinol 2008;24:4-11.

[3]. Rasmussen DD. New concepts in the regulation of hypothalamic gonadotropin releasing hormone (GnRH) secretion. J Endocrinol Invest 1986;9:427-37.

[4]. Berga SL, i wsp. . Neuroendocrine aberrations in women with functional hypothalamic amenorrhea. J Clin Endocrinol Metab 1989;68:301-8.

[5]. Berga SL i wsp. Women with functional hypothalamic amenorrhea but not other forms of anovulation display amplified cortisol concentrations. Fertil Steril. 1997: 67: 1024-30.

[6]. Meczekalski i wsp. Functional hypothalamic amenorrhea and its influence on women’s health. J Endocrinol Invest. 2014 Sep9.

[7]. Rickenlund i wsp. 2005. Amenorrhea in female athletes is associated with endothelial dysfunction and unfavorable lipid profile. J Clin Endocrinol Metab. 90: 1354-9.

[8]. Gordon CM i wsp. Functional Hypothalamic Amenorrhea: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline.J Clin Endocrinol Metab. 2017 May 1;102(5):1413-1439.

image: Freepik.com

Produkty powiązane