Obserwuje się obecnie, że wielu miłośników zdrowego stylu życia i najrozmaitszych form aktywności fizycznej regularnie korzysta z suplementacji preparatami ziołowymi, które zawierają standaryzowane wyciągi z roślin o właściwościach adaptogennych. Coraz powszechniej dziś używany termin adaptogeny oznacza naturalne związki lub ekstrakty roślinne, które przyczyniają się do zwiększenia niespecyficznej odporności organizmu na bodźce stresogenne w wyniku polepszenia jego zdolności do przystosowania się i przetrwania w tak wymagających warunkach. Adaptogeny to grupa preparatów ziołowych, które stosowane są najczęściej w celu poprawy samopoczucia psychofizycznego, koncentracji i odporności na zmęczenie oraz zapobiegania, jak również łagodzenia zaburzeń wywołanych chronicznym stresem, w tym nieprawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, hormonalnego i immunologicznego. Jak bowiem wykazano, rośliny o działaniu adaptogennym mogą stymulować zarówno system odpornościowy organizmu, jak i przebieg procesów metabolicznych, łagodząc tym samym negatywne fizjologiczne skutki długotrwałego stresu oraz przywracając równowagę biologiczną ustroju i zdrowie organizmu.
Jaki jest główny mechanizm działania adaptogenów?
-
Aktywacja wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych szlaków sygnalizacyjnych oraz systemów obronnych organizmu (m.in. układu neurohormonalnego i odpornościowego), które są zaangażowane w proces adaptacji i reakcję na czynniki stresowe.
-
Stymulacja wytwarzania hormonów i niektórych neuroprzekaźników, takich jak: CRH (hormon kortykotropowy), GnRH (hormon uwalniający gonadotropiny), kortyzol, urokortyna, melatonina, neuropeptyd Y, białko szoku cieplnego Hsp70), które odgrywają kluczową rolę w regulacji metabolizmu i zachowaniu homeostazy ustroju.
Jakie właściwości biologiczne mogą wykazywać poszczególne adaptogeny?
-
Immunostymulujące (wspierające pracę układu odpornościowego),
-
Antyoksydacyjne,
-
Przeciwzapalne,
-
Przeciwstarzeniowe,
-
Przeciwnowotworowe,
-
Przeciwstresowe,
-
Przeciwlękowe,
-
Przeciwdepresyjne,
-
Przeciwzmęczeniowe,
-
Poprawiające funkcje poznawcze,
-
Kardioprotekcyjne,
-
Pobudzające krążenie krwi,
-
Regulujące stężenie lipidów we krwi,
-
Poprawiające funkcje śródbłonka naczyniowego,
-
Zmniejszające poziom glukozy w surowicy,
-
Obniżające ciśnienie tętnicze krwi,
-
Neuroprotekcyjne,
-
Wspomagające funkcjonowanie układu nerwowego i hormonalnego,
-
Poprawiające płodność,
-
Zwiększające libido (pragnienie seksualne),
-
Zwiększające możliwości wysiłkowe.
Które adaptogeny cieszą się obecnie największym zainteresowaniem?
-
Ashwagandha (Withania somnifera L.),
-
Żeń-szeń prawdziwy (Panax ginseng C.A. Meyer),
-
Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus),
-
Żeń-szeń malezyjski (Eurycoma Longifolia),
-
Różeniec górski (Rhodiola rosea L.),
-
Cytryniec chiński (Schisandra chinensis),
-
Gotu kola (Centella asiatica L.),
-
Maczużnik chiński (Cordyceps sinensis),
-
Bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri L.),
-
Kudzu (Pueraria lobata),
-
Bazylia święta (Ocimum sanctum L., Holy Basil),
-
Męczennica cielista (Passiflora incarnata L.),
-
Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba L.),
-
Maca (Lepidium meyenii),
-
Traganek błoniasty (Astragalus membranaceus),
-
Wierzba biała (Salix alba L.),
-
Mirt zwyczajny (Myrtus communis L.),
-
Szafran (Crocus sativus L.),
-
Arnika górska (Arnica montana L.),
-
Buzdyganek naziemny (Tribulus terrestris),
-
Hupercyna A.
Jakie bioaktywne substancje są potencjalnie odpowiedzialne za wszechstronne działanie prozdrowotne adaptogenów?
-
Związki o tetracyklicznym szkielecie węglowym, takie jak terpenoidy, ginsenozydy, sitoindozydy, kukurbitacyny i witanolidy,
-
Strukturalne analogi katecholamin lub tyrozyny, tj. lignany (schizandryna B znajdująca się w ekstrakcie z cytryńca chińskiego czy eleuterozyd E obecny w żeń-szeniu syberyjskim), pochodne fenylopropanu (rozawina z różeńca górskiego i syringina z żeń-szenia syberyjskiego) oraz pochodne fenyloetanu (tyrozol i salidrozyd obecne w różeńcu górskim),
-
strukturalne analogi rezolwin, mianowicie oksylipiny (utlenione pochodne wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które mogą wykazywać właściwości prozapalne, bądź przeciwzapalne),
-
Flawonoidy,
-
Aminokwasy,
-
Polisacharydy,
-
Olejki eteryczne,
-
Kumaryny.
Potencjalny efekt działania wybranych adaptogenów w organizmie człowieka
Roślina adaptogenna |
Wpływ na ogólną kondycję zdrowotną organizmu |
Różeniec górski |
↑ Funkcjonowania układu pokarmowego, ↑ Pracy układu sercowo-naczyniowego, ↑ Funkcji seksualnych i libido, ↓ Stresu i lęku, ↑ Działania układu nerwowego, ↑ Stężenia neurotransmiterów: noradrenaliny, serotoniny, dopaminy i acetylocholiny, ↑ Uważności, skupienia uwagi, pamięci i zdolności intelektualnych, ↓ Stanu zapalnego, ↓ Potencjalnego ryzyka rozwoju raka pęcherza moczowego. |
Ashwagandha |
↑ Stresu i lęku, ↑ Męskich funkcji reprodukcyjnych, ↑ Zdolności kognitywnych, ↓ Objawów depresji, ↓ Procesu zapalnego, ↓ Potencjalnego ryzyka wystąpienia niektórych nowotworów (np. piersi, jajnika, prostaty, jelita grubego, płuca). |
Żeń-szeń (różne gatunki) |
↑ Funkcji poznawczych, ↑ Odporności, ↑ Sprawności seksualnej, ↑ Procesu trawienia, ↓ Stresu psychicznego, ↓ Stanu zapalnego, ↓ Stresu oksydacyjnego. |
Maczużnik chiński |
↑ Odporności, ↑ Funkcji seksualnych, ↓ Stresu, ↓ Stężenia cholesterolu we krwi, ↑ Czynności nerek u pacjentów z przewlekłą nefropatią alloprzeszczepu, ↑ Regulacji ciśnienia tętniczego krwi, ↑ Rozszerzania naczyń krwionośnych, ↑ Produkcji tlenku azotu, ↑ Wymiany tlenu przez barierę kapilarną. |
Miłorząb dwuklapowy |
↑ Krążenia krwi, w szczególności krążenia mózgowego, ↓ Objawów choroby Alzheimera, ↑ Pamięci, ↓ Migreny i bólów głowy, ↓ Symptomów choroby Parkinsona, ↑ Zdolności poznawczych, zwłaszcza u osób w podeszłym wieku z objawami demencji. |
Traganek błoniasty |
↑ Odporności, ↓ Procesu zapalnego. |
Maca |
↑ Płodności, ↓ Zmęczenia. |
Arnika górska |
↓ Ryzyka rozwoju zdarzeń sercowo-naczyniowych, ↑ Leczenia chorób zapalnych i zakaźnych, ↑ Odporności. |
Buzdyganek naziemny |
↓ Ciśnienia tętniczego krwi, ↓ Stężenia cholesterolu całkowitego we krwi, ↑ Libido, ↑ Czynności prostaty, ↑ Funkcjonowania układu moczowego, ↑ Pracy układu sercowo-naczyniowego. |
Bakopa drobnolistna |
↑ Funkcji poznawczych, ↓ Stresu oksydacyjnego. |
Gotu kola |
↑ Czujności i koncentracji, ↑ Pamięci roboczej, ↑ Funkcji wykonawczych, ↑ Samopoczucia psychicznego, ↓ Poczucia nerwowości i gniewu. |
Cytryniec chiński |
↑ Aktywności enzymów antyoksydacyjnych, ↑ Zdolności kognitywnych, ↑ Parametrów behawioralnych, ↑ Funkcjonowania mózgu, ↑ Składu mikrobioty jelitowej, ↓ Stresu oksydacyjnego. |
Bazylia święta |
↑ Odporności, ↑ Profilu lipidowego krwi, ↑ Funkcji poznawczych, ↓ Stresu psychicznego, ↓ Ciśnienia tętniczego krwi, ↓ Stężenia glukozy w surowicy. |
Kudzu |
↑ Kontroli glikemii u pacjentów z cukrzycą typu 2, ↑ Aktywności estrogenowej, ↑ Objawów u kobiet w wieku pomenopauzalnym, ↓ Stresu oksydacyjnego, ↓ Nadużywania alkoholu, ↓ Stężenia lipoprotein frakcji LDL we krwi. |
Męczennica cielista |
↓ Symptomów zaburzenia lękowego uogólnionego. |
Hupercyna A |
↑ Funkcji poznawczych, ↑ Jakości życia u pacjentów z depresją, ↓ Objawów choroby Alzheimera, ↓ Symptomów negatywnych schizofrenii. |
Legenda: ↑ - poprawa lub wzrost, ↓ - zmniejszenie. |
Prawdopodobne oddziaływanie adaptogenów na organizm osób zaangażowanych w wysiłek fizyczny
Roślina adaptogenna |
Wpływ na sprawność fizyczną organizmu |
Różeniec górski |
↑ Odporności na zmęczenie mięśniowe, ↑ Wydajności, ↑ Czasu do wyczerpania o 3% na ergometrze rowerowym. |
Ashwagandha |
↑ Wydolności tlenowej, ↑ Siły i masy mięśniowej. |
Żeń-szeń (różne gatunki) |
↑ Wydolności tlenowej, ↑ Funkcji krążeniowo-oddechowych, ↓ Powysiłkowego stężenia mleczanów we krwi, ↑ Wydajności fizycznej, ↑ Siły mięśniowej. |
Maczużnik chiński |
↑ Wydolności tlenowej, ↑ Odporności na zmęczenie mięśniowe, ↑ Wytwarzania kwasu mlekowego, zmienności rytmu serca (HRV) i ciśnienia tętniczego krwi podczas maksymalnej próby wysiłkowej u osób prowadzących siedzący tryb życia, ↑ Odpowiedzi sercowo-naczyniowej u zdrowych biegaczy. |
Miłorząb dwuklapowy |
↑ Wydajności ćwiczeń, ↑ Mikrokrążenia w obrębie tkanki mięśniowej, ↑ Wytrzymałości mięśni, ↑ VO2max i czasu do wyczerpania u zdrowych młodych osób. |
Traganek błoniasty |
↑ Wydolności aerobowej u biegaczy. |
Wierzba biała |
↑ Wspomagania leczenia schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego i stawów (urazy, stany zapalne). |
Mirt zwyczajny |
↑ Wydolności beztlenowej u średnio wytrenowanych osób, ↑ Białka i żelaza w surowicy krwi. |
Szafran |
↓ Stężeń dehydrogenazy mleczanowej (LDH), czynnika martwicy nowotworu alfa (TNF-α) i kinazy kreatynowej (CK) u kobiet prowadzących siedzący tryb życia po jednej sesji intensywnych ćwiczeń siłowych. ↑ Aktywności enzymów antyoksydacyjnych: dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) i katalazy (CAT) w osoczu nasienia i ↓ uszkodzenia DNA plemników u młodych, zdrowych kolarzy. |
Arnika górska |
↓ Bólu mięśniowego i uszkodzenia komórek po zakończeniu biegu długodystansowego u biegaczy maratońskich, ↑ Siły mięśni u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego, ↓ Dolegliwości bólowych. |
Buzdyganek naziemny |
↑ Wydzielania testosteronu u zdrowych mężczyzn, ↑ Uwalniania hormonu luteinizującego (LH), ↑ Masy mięśniowej, ↓ Stanu zapalnego, ↓ Oksydacyjnego uszkodzenia mięśni, ↑ Funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. |
Legenda: ↑ - poprawa lub wzrost, ↓ - zmniejszenie. |
Czy adaptogeny są bezpieczne?
Choć zazwyczaj w społeczeństwie pokutuje przekonanie, że stosowanie preparatów ziołowych nie niesie za sobą ryzyka wystąpienia objawów związanych z działaniami niepożądanymi substancji bioaktywnych zawartych w niniejszych produktach, to jednak obszerna fachowa literatura wyraźnie sugeruje, iż należy zachować szczególną ostrożność i wybierać wyłącznie sprawdzone preparaty uznanych producentów oraz ściśle przestrzegać ich dawkowania. Jak się bowiem okazuje, niektóre adaptogeny (np. Ashwagandha, Bacopa monnieri, Gotu Kola, Tribulus Terrestris) zwłaszcza w formie preparatów wieloskładnikowych mogą w określonych sytuacjach (np. długotrwała nadmierna podaż lub możliwe zanieczyszczenie produktu) powodować uszkodzenie wątroby, począwszy od bezobjawowego podwyższenia aktywności enzymów wątrobowych (AspAT, AlAT) po marskość i nadciśnienie wrotne. Ponadto, suplementy diety zawierające wyciągi z żeń-szenia, różeńca górskiego oraz miłorzębu dwuklapowego obarczone są istotnym ryzykiem interakcji farmakokinetycznych i farmakodynamicznych z lekami psychotropowymi, dlatego każda decyzja o włączeniu takiego preparatu powinna być uprzednio skonsultowana z lekarzem prowadzącym. Mając zatem na uwadze niniejsze dane, niewątpliwie zasadne jest zachowanie dużej dozy ostrożności w szczególności u dzieci, kobiet ciężarnych i karmiących piersią oraz osób starszych i pacjentów z chorobami przewlekłymi, którzy przyjmują szereg rozmaitych leków.
Kluczowe punkty do zapamiętania:
-
Adaptogeny to substancje pochodzenia roślinnego, które odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu prawidłowego procesu adaptacji poprzez wspomaganie naturalnej odporności organizmu na czynniki stresowe, które mogą mieć charakter fizyczny, chemiczny, biologiczny oraz psychologiczny.
-
Rośliny o właściwościach adaptogennych cechują się potencjalnie szerokim spektrum działania w organizmie człowieka i mogą przyczyniać się między innymi do poprawy funkcji poznawczych, seksualnych i reprodukcyjnych, stymulacji odporności, obniżenia poziomu lęku i stresu mentalnego, redukcji stanu zapalnego oraz stresu oksydacyjnego, jak również regulacji ciśnienia tętniczego krwi, gospodarki węglowodanowej oraz lipidowej organizmu.
-
W szczególności warto odnotować, że najświeższe doniesienia naukowe wskazują, iż doustna suplementacja ashwagandhą w dawce od 300 do 1000 mg na dobę przez okres od 2 do 12 tygodni może przyczyniać się do poprawy wydolności tlenowej, mierzonej za pomocą wartości maksymalnego poboru tlenu (VO2max) zarówno u sportowców zawodowych (m.in. hokeistów oraz kolarzy), jak i zdrowych dorosłych osób.
-
Rośliny o właściwościach adaptogennych nie są uniwersalnym remedium na wszelakie dolegliwości zdrowotne czy zupełne pozbycie się objawów chronicznego stresu, niemniej jednak przyjmowane w określonych sytuacjach (np. długotrwałe połączenie intensywnego wysiłku intelektualnego i fizycznego, wycieńczający okres przygotowywania do zawodów, bądź wspomaganie leczenia wybranych chorób psychicznych lub neurodegeneracyjnych pod kontrolą lekarza) i w odpowiednich dawkach mogą stanowić użyteczne narzędzie wspierające funkcjonowanie organizmu.
Piśmiennictwo:
-
Panossian A.: Understanding adaptogenic activity: specificity of the pharmacological action of adaptogens and other phytochemicals. Ann N Y Acad Sci. 2017 Aug;1401(1):49-64.
-
Liao L.Y., He Y.F., Li L., et al.: A preliminary review of studies on adaptogens: comparison of their bioactivity in TCM with that of ginseng-like herbs used worldwide. Chin Med. 2018; 13: 57.
-
Panossian A.G., Efferth T., Shikov A.N., et al.: Evolution of the adaptogenic concept from traditional use to medical systems: Pharmacology of stress‐ and aging‐related diseases. Med Res Rev. 2020 Oct 25. doi: 10.1002/med.21743.
-
Gerontakos S.E., Casteleijn D., Shikov A.N., et al.: A Critical Review to Identify the Domains Used to Measure the Effect and Outcome of Adaptogenic Herbal Medicines. Yale J Biol Med. 2020 Jun; 93(2): 327–346.
-
Panossian A.G.: Adaptogens in mental and behavioral disorders. Psychiatr Clin North Am. 2013 Mar;36(1):49-64.
-
Sukumaran N.P., Amalraj A., Gopi S.: Neuropharmacological and cognitive effects of Bacopa monnieri (L.) Wettst - A review on its mechanistic aspects. Complement Ther Med. 2019 Jun;44:68-82.
-
Puttarak P., Dilokthornsakul P., Saokaew S., et al.: Effects of Centella asiatica (L.) Urb. on cognitive function and mood related outcomes: A Systematic Review and Meta-analysis. Sci Rep. 2017; 7: 10646.
-
Nowak A., Zakłos-Szyda M., Błasiak J., et al.: Potential of Schisandra chinensis (Turcz.) Baill. in Human Health and Nutrition: A Review of Current Knowledge and Therapeutic Perspectives. Nutrients. 2019 Feb; 11(2): 333.
-
Jamshidi N., Cohen M.M.: The Clinical Efficacy and Safety of Tulsi in Humans: A Systematic Review of the Literature. Evid Based Complement Alternat Med. 2017; 2017: 9217567.
-
Yang L., Chen J., Lu H., et al.: Pueraria lobata for Diabetes Mellitus: Past, Present and Future. Am J Chin Med. 2019;47(7):1419-1444.
-
Wang S., Zhang S., Wang S., et al.: A comprehensive review on Pueraria: Insights on its chemistry and medicinal value. Biomed Pharmacother. 2020 Nov;131:110734.
-
da Fonseca L.R., Rodrigues R.A., Ramos A.S., et al.: Herbal Medicinal Products from Passiflora for Anxiety: An Unexploited Potential. ScientificWorldJournal. 2020; 2020: 6598434.
-
Yang G., Wang Y., Tian J., et al.: Huperzine A for Alzheimer’s Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Clinical Trials. PLoS One. 2013; 8(9): e74916.
-
Zheng W., Xiang Y.Q., Li X.B., et al.: Adjunctive huperzine A for cognitive deficits in schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. Hum Psychopharmacol. 2016 Jul;31(4):286-95.
-
Zheng W., Xiang Y.Q., Ungvari G.S., et al.: Huperzine A for treatment of cognitive impairment in major depressive disorder: a systematic review of randomized controlled trials. Shanghai Arch Psychiatry. 2016 Apr 25;28(2):64-71.
-
Pratte M.A., Nanavati K.B., Young V., et al.: An Alternative Treatment for Anxiety: A Systematic Review of Human Trial Results Reported for the Ayurvedic Herb Ashwagandha (Withania somnifera). J Altern Complement Med. 2014 Dec 1; 20(12): 901–908.
-
Durg S., Shivaram S.B., Bavage S.: Withania somnifera (Indian ginseng) in male infertility: An evidence-based systematic review and meta-analysis. Phytomedicine. 2018 Nov 15;50:247-256.
-
Dutta R., Khalil R., Green R., et al.: Withania Somnifera (Ashwagandha) and Withaferin A: Potential in Integrative Oncology. Int J Mol Sci. 2019 Nov; 20(21): 5310.
-
Ng Q.X., Loke W., Foo N.X., et al.: A systematic review of the clinical use of Withania somnifera (Ashwagandha) to ameliorate cognitive dysfunction. Phytother Res. 2020 Mar;34(3):583-590.
-
Gannon J.M., Brar J., Rai A., et al.: Effects of a standardized extract of Withania somnifera (Ashwagandha) on depression and anxiety symptoms in persons with schizophrenia participating in a randomized, placebo-controlled clinical trial. Ann Clin Psychiatry. 2019 May;31(2):123-129.
-
Çakici N., van Beveren N.J.M., Judge-Hundal G., et al.: An update on the efficacy of anti-inflammatory agents for patients with schizophrenia: a meta-analysis. Psychol Med. 2019 Oct;49(14):2307-2319.
-
Pu W.L., Zhang M.Y., Bai R.Y., et al.: Anti-inflammatory effects of Rhodiola rosea L.: A review. Biomed Pharmacother. 2020 Jan;121:109552.
-
Li Y., Pham V., Bui M., et al.: Rhodiola rosea L.: an herb with anti-stress, anti-aging, and immunostimulating properties for cancer chemoprevention. Curr Pharmacol Rep. 2017 Dec; 3(6): 384–395.
-
Jin T.Y., Rong P.Q., Liang H.Y., et al.: Clinical and Preclinical Systematic Review of Panax ginseng C. A. Mey and Its Compounds for Fatigue. Front Pharmacol. 2020; 11: 1031.
-
Wankhede S., Langade D., Joshi K., et al.: Examining the effect of Withania somnifera supplementation on muscle strength and recovery: a randomized controlled trial. J Int Soc Sports Nutr. 2015 Nov 25;12:43.
-
Pérez-Gómez J., Villafaina S., Adsuar J.C., et al.: Effects of Ashwagandha (Withania somnifera) on VO2max: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2020 Apr; 12(4): 1119.
-
Sellami M., Slimeni O., Pokrywka A., et al.: Herbal medicine for sports: a review. J Int Soc Sports Nutr. 2018; 15: 14.
-
Philips C.A., Ahamed R., Rajesh S., et al.: Comprehensive review of hepatotoxicity associated with traditional Indian Ayurvedic herbs. World J Hepatol. 2020 Sep 27; 12(9): 574–595.
-
Woroń J., Siwek M.: Niepożądane efekty interakcji leków psychotropowych z produktami leczniczymi i suplementami diety zawierającymi wyciągi roślinne. Psychiatr. Pol. 2018, 92: 1–15.