Brzoza (Betula L.) jest jednym z najczęściej spotykanych rodzajów drzew występujących w naszej szerokości geograficznej. Choć na całym świecie znanych jest ponad 140 gatunków drzew z rodzaju Betula, w szczególności jednak brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth) oraz brzoza omszona (Betula pubescens Ehrh.) należą do gatunków drzew pospolicie rosnących w polskich lasach i niskich górach. Jak się bowiem okazuje, brzoza jest znana ze swoich właściwości leczniczych już od stuleci i dlatego była ona powszechnie stosowana w tradycyjnej medycynie ludowej jako remedium na różne dolegliwości zdrowotne. W celach terapeutycznych do dnia dzisiejszego wykorzystuje się nie tylko liście brzozy, lecz także korę, sok, żywicę (smołę) oraz młode pąki liściowe. Brzoza jest zwykle stosowana w tradycyjnej medycynie ludowej we wspomaganiu leczenia schorzeń nerek i dróg moczowych oraz zmian skórnych, zaburzeń sercowo-naczyniowych i dolegliwości kostno-mięśniowych, jak również jako środek wzmacniający, odkażający, napotny i regulujący tempo przemiany materii. Ekstrakty brzozowe i naturalnie zawarte w nich bioaktywne związki zostały skomercjalizowane jak dotąd na niewielką skalę i stanowią dziś podstawę niektórych suplementów diety, kosmetyków pielęgnacyjnych oraz biocydów (tj. środków zwalczających bakterie, wirusy i grzyby).
SKŁAD CHEMICZNY LIŚCI BRZOZY
Liście brzozy zawierają szereg związków chemicznych o szerokim spektrum aktywności biologicznej w organizmie człowieka. Zalicza się do nich: flawonoidy (m.in.: kwercetynę, rutozyd, izokwercetynę, hiperozyd), flawanole (katechiny), flawonole (proantocyjanidyny, kemferol, mirycetynę), garbniki katechinowe, saponiny, kwasy fenolowe (m.in.: galusowy, kawowy, kumarowy, chlorogenowy), związki triterpenowe (m.in.: lupeol, erytrodiol, betulinę, kwas betulinowy i oleanolowy), witaminy (zwłaszcza C i E), składniki mineralne (np. potas), kwasy tłuszczowe (np. linolowy i linolenowy), fitosterole, fitoestrogeny (lignany), olejki eteryczne (zawierające geraniol i α-betulenol) oraz żywicę. Główne znaczenie dla kształtowania właściwości leczniczych liści brzozy ma obecność związków triterpenowych oraz flawonoidów, które stanowią od 1,0 do nawet 3,5% wszystkich bioaktywnych składników obecnych w liściach brzozy.
W JAKI SPOSÓB POWSTAJE EKSTRAKT Z LIŚCI BRZOZY?
Zebrane, młode liście brzozy poddaje się suszeniu w temperaturze nie wyższej niż 40 stopni Celsjusza, przy jednoczesnym braku dostępu światła słonecznego oraz zapewnieniu właściwej wentylacji pomieszczenia. W dalszej kolejności liście poddaje się procesowi ekstrakcji, otrzymując w ten sposób wyciąg, który jest coraz częściej stosowany w różnorakich suplementach diety i kosmetykach pielęgnacyjnych pojawiających się sukcesywnie na rynku.
WŁAŚCIWOŚCI EKSTRAKTU Z LIŚCI BRZOZY
Ekstrakt z liści brzozy wykazuje właściwości moczopędne, dzięki czemu może być stosowany we wspomaganiu leczenia różnych chorób układu moczowego. Według monografii Komisji E Federalnego Urzędu Zdrowia RFN i Europejskiej Agencji Leków (EMA), liście brzozy brodawkowatej oraz omszonej przyczyniają się do uzyskania efektu przepłukania układu moczowego w wyniku zwiększenia ilości wydalanego moczu. Ze względu na działanie moczopędne, ekstrakt z liści brzozy znajduje zastosowanie przede wszystkim w terapii bakteryjnych zakażeń dróg moczowych, zapalenia pęcherza moczowego i kamicy nerkowej.
Wyniki przeprowadzonych badań na zwierzętach (myszy, szczury, króliki) wykazały, że napar z liści brzozy powodował u nich nasiloną diurezę, czyli wydalanie moczu przez nerki. W innym badaniu, tym razem z udziałem psów stwierdzono, iż podawanie doustne sproszkowanych liści brzozy w dawce 240 mg na każdy kilogram całkowitej masy ciała zwiększało objętość moczu o blisko 14% po upływie dwóch godzin od momentu podania. Naukowcy sugerują, że potencjał moczopędny liści brzozy może wynikać z aktywności hamującej działanie obojętnej endopeptydazy (NEP), uczestniczącej w rozkładzie peptydów natriuretycznych odpowiedzialnych za regulację gospodarki wodno-sodowej organizmu.
Istnieją również pewne przesłanki pozwalające sądzić, że liście brzozy posiadają zdolności do hamowania aktywności oksydazy ksantynowej, dzięki czemu mogą zmniejszać endogenną produkcję kwasu moczowego i tym samym mogą znaleźć zastosowanie w prewencji oraz wspomaganiu leczenia hiperurykemii (tj. podwyższonego stężenia kwasu moczowego w surowicy krwi) oraz dny moczanowej.
Ekstrakt z liści brzozy wykazuje również właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwcukrzycowe, immunomodulujące i chelatujące jony metali. Z aktualnych badań wynika, że ekstrakt z suszonych liści brzozy ma relatywnie wysoki potencjał antyoksydacyjny i może być z powodzeniem stosowany jako naturalne źródło przeciwutleniaczy w przemyśle spożywczym oraz kosmetycznym. W jednym z niedawnych badań zauważono, że całkowita zawartość flawonoidów w suchym ekstrakcie z liści brzozy brodawkowatej wynosiła średnio 42,5 mg w przeliczeniu na 1 g produktu, przy czym zdecydowaną większość stanowiła kwercetyna o dobrze udokumentowanym prozdrowotnym wpływie na organizm człowieka. Kwercetyna przyczynia się do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, stężenia cholesterolu całkowitego, frakcji LDL (tzw. „złego” cholesterolu) i glukozy we krwi oraz zmniejszenia ryzyka rozwoju astmy, a także polepszenia wydolności fizycznej organizmu.
Najświeższe doniesienia naukowe wskazują, że ekstrakt z liści brzozy może posiadać zdolność do zwiększania stężenia wewnątrzkomórkowego glutationu (GSH) oraz hamowania aktywności α-glukozydazy, czyli enzymu komórek rąbka szczoteczkowego jelita cienkiego, odpowiedzialnego za rozkład węglowodanów złożonych do cukrów prostych. W rezultacie dochodzi do zmniejszenia wchłaniania glukozy z przewodu pokarmowego i spadku jej stężenia w surowicy krwi po spożytym posiłku. Ponadto sugeruje się, że ekstrakt z liści brzozy brodawkowatej może hamować wzrost i podział komórek zapalnych, zwłaszcza limfocytów T oraz obniżać aktywność tyrozynazy, czyli enzymu biorącego udział w procesie wytwarzania barwnika melaniny.
W ostatnich latach przeprowadzono również liczne badania, które ujawniły wiele cennych właściwości terapeutycznych triterpenów, zwłaszcza takich jak betulina i kwas betulinowy, które naturalnie występują w ekstrakcie z liści oraz kory brzozy. Wśród nich najczęściej wymienia się działanie przeciwwirusowe (np. przeciwko wirusowi grypy oraz wirusowi HIV), przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwalergiczne, przeciwgruźlicze, przeciwhipoksyjne (tj. zapobiegające niedotlenieniu), hipolipemiczne (tj. zmniejszające stężenie lipidów w surowicy krwi), a także hepato- i gastroprotekcyjne.
DAWKOWANIE
Sugerowane dawkowanie liści brzozy według monografii Komisji E Federalnego Urzędu Zdrowia RFN i Europejskiej Agencji Leków (EMA) przedstawia się następująco:
· Napar: 2-3 g rozdrobnionych liści brzozy zalać 150 ml wrzącej wody i spożywać maksymalnie do czterech razy w ciągu dnia.
· Sproszkowane liście brzozy: 650 mg dwa razy dziennie.
· Suchy ekstrakt z liści brzozy: od 0,25 g do 1 g cztery razy dziennie.
· Płynny ekstrakt z liści brzozy: 15 ml od dwóch do trzech razy na dobę.
BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA EKSTRAKTU Z LIŚCI BRZOZY
Doustne przyjmowanie ekstraktu z liści brzozy wydaje się być bezpieczne dla zdecydowanej większości osób dorosłych, gdy całkowity czas trwania suplementacji nie przekracza 8-12 tygodni. Stosowanie ekstraktu z liści brzozy może jednak u niektórych osób powodować reakcje alergiczne. Dotyczy to zwłaszcza osób uczulonych na pyłek brzozy oraz inne rośliny, takie jak choćby bylica pospolita, marchew, seler, jabłko, soja, orzech laskowy i orzeszki ziemne. W sytuacji, gdy suplementacja ekstraktem z liści brzozy powoduje wystąpienie reakcji alergicznej należy niezwłocznie zaprzestać stosowania danego preparatu. Warto również nadmienić o tym, że nie zaleca się łączenia suplementacji ekstraktem brzozowym z lekami moczopędnymi (np. furosemidem), gdyż istnieje obawa o utratę zbyt dużej ilości wody, co może skutkować wystąpieniem bólów i zawrotów głowy.
PODSUMOWANIE
1. Ekstrakt z liści brzozy charakteryzuje się wysoką aktywnością antyoksydacyjną ze względu na dużą zawartość związków polifenolowych, zarówno flawonoidów, jak i kwasów fenolowych.
2. Wiele bioaktywnych składników naturalnie zawartych w ekstrakcie z liści brzozy, do których zalicza się m.in.: katechinę, mirycetynę, kwercetynę, kemferol i kwas p-kumarowy jest dobrze znanych ze swoich właściwości wychwytujących wolne rodniki nadtlenkowe i nadtlenki lipidowe (działanie antyoksydacyjne).
3. Na podstawie badań in vitro oraz in vivo sugeruje się, że ekstrakt z liści brzozy może być pomocny w profilaktyce i wspomaganiu leczenia kamicy nerkowej, dolegliwości kostno-stawowych, zakażeń układu moczowego, zmian skórnych, cukrzycy, nowotworów oraz hiperurykemii i dny moczanowej.
4. Nie ulega wątpliwości, że potrzebne są kolejne dobrze zaprojektowane badania, aby lepiej poznać potencjał terapeutyczny ekstraktu z liści brzozy oraz jego długoterminowe bezpieczeństwo.
Piśmiennictwo:
1. Najda A, Bekier J, Guleac E i wsp.: Profil kwasów fenolowych liści brzozy brodawkowatej (Betula pendula Roth). EPISTEME, 25/2014: 77–85.
2. Rastogi S, Pandey MM, Kumar Singh Rawat A.: Medicinal plants of the genus Betula--traditional uses and a phytochemical-pharmacological review. J Ethnopharmacol. 2015 Jan 15;159:62-83.
3. Bljajić K, Šoštarić N, Petlevski R, et al.: Effect of Betula pendula Leaf Extract on α-Glucosidase and Glutathione Level in Glucose-Induced Oxidative Stress. Evid Based Complement Alternat Med. 2016;2016:8429398.
4. Azman NA, Skowyra M, Muhammad K, et al.: Evaluation of the antioxidant activity of Betula pendula leaves extract and its effects on model foods. Pharm Biol. 2017 Dec;55(1):912-919.
5. Penkov D, Andonova V, Delev D, et al.: Antioxidant Activity of Dry Birch (Betula Pendula) Leaves Extract. Folia Med (Plovdiv). 2018 Dec 1;60(4):571-579.
6. Kamińska P, Gawron-Gzella A.: Znaczenie wyciągów z liści i kory brzozy w medycynie i kosmetologii. Postępy Biologii Komórki, 2019; 46(3): 225–234.
7. Baraniak J, Kania-Dobrowolska M.: Działanie moczopędne wybranych surowców roślinnych. Post Fitoter 2019; 20(3): 194-198.
8. Ostapiuk A, Kurach Ł, Strzemski M, et al.: Evaluation of Antioxidative Mechanisms In Vitro and Triterpenes Composition of Extracts from Silver Birch ( Betula pendula Roth) and Black Birch ( Betula obscura Kotula) Barks by FT-IR and HPLC-PDA. Molecules. 2021 Jul 30;26(15):4633.
